آرایه های ادبی چیست؟
هنر و زیبایی یکی از مشخصه‌های انسان است. یکی از تلاش‌های ما رسیدن به زیبایی در لایه‌های مختلف زندگی است. آثار این گرایش را در به وجود آمدن شاخه‌های محتلف هنر مثل: آرایشگری، نقاشی، خط، موسیقی، چیدمان، طراحی و… میتوان به وضوح یافت. یکی از بخش‌هایی که دائما در زندگی با آن سر و کار داریم، گفتار و سخن است. که انسان‌ها برای زیبا کردن سخن خود خواه گفتاری و یا نوشتاری از ابزارهایی به نام آرایه‌های ادبی یا صنایع ادبی یا صنایع بدیع، (به عربی مُحسِنات البديعية) استفاده می‌کنند. درست است که آرایه‌های ادبی بیشتر در ادبیات بروز و ظهور دارد و توسط شاعران و نویسندگان بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد ولی همه ما در گفتار‌های روزانه خود بسیاری از این آرایه‌ها را استفاده می‌کنیم که در ادامه با آنها به صورت مختصر آشنا می‌شویم. آرایه های ادبی از بخش‌های علم بدیع مخسوب می‌شود و به دو دسته آرایه‌های ادبی لفظی و آرایه‌های ادبی معنوی دسته‌بندی کرده‌اند.
آرایه‌های ادبی لفظی
آرایه‌ای ادبی لفظی به آرایه‌های گفته می‌شود که برای زیبا کردن سخن به ظاهر لفظ می‌پردازد و باعث خوش آهنگ تر شدن سخن می‌شود. که انواع مختلفی مثل: واج آرایی (الایقاع الصوتی)، جناس، سَجع، تضاد وغیره دارد که در ادامه با آنها آشنا هواهیم شد.
برای آشنایی مختصر با آرایه‌های ادبی لفظی در زبان عربی ویدئو زیر را مشاهده کنید.
جناس و انواع آن
جناس در اصل به معنای هم جنس است و در صنایع بدیع، جناس آرایه‌ای است که در آن دو یا چند کلمه که در تلفظ شبیه هم یا هم‌جنس اما در معنی مختلف باشند. جناس دارای دو نوع اصلی جناس تام (کامل) و جناس ناقص است.
جناس تام: به جناسی گفته می‌شود که دو کلمه کاملا با هم شبیه باشند ولی از نظر معند متفاوت باشند ، مثل لفظ وفاتم و تابوت در بیت:
قربان وفاتم به وفاتم گذری کن
تا بوت بشنوم از روزن تابوت
یا در این جمله عربی در کلمه “جار“
اِرعَ الجارَ و لَو جارَ (رعایت همسایه را بکن حتی اگر ظلمی کرده)
جناس ناقص: به جناسی گفته می‌شود که در آن دو کلمه یا در حروف و یا تعداد آنها و یا در حرکت با هم دیگر تفاوت دارند مثل عبارت دَر یاب و دُر یاب در بیت زیر:
زمان خوشدلی دَریاب و دُر یاب
که دایم در صدف گوهر نباشد
یا در این جمله عربی در در بین دو واژه “أغترف” و “أعترف”
من بحرِ شعرك أغتَرفُ ( از دریای شعرت مشت مشت برمی دارم)
و بفضل عملك أعترف (و به برتری علم اعتراف می‌کنم)
برای آشنایی بیشتر با جناس و انواع آن ویدیوهای لیست پخش آرایه جناس را با دقت مشاهده کنید.
سجع
به هماهنگی وشباهت قسمت پایانی جملات در کلمات از لحاظ آهنگ سجع گفته می‌شود. برای مثال وقتی می‌گوییم “از شنبه تا پنجشنبه باید بخرم پنبه” در این جمله بین شنبه، پنجشنبه و پنبه سجع و هماهنگی آوایی وجود دارد. برای آشنایی بیشتر با این آرایه ادبی زیبا ویدئوی زیر را مشاهده کنید.
مجاز
وقتی می‌گوییم “دو تا سیب خوردم” همه کلمات این جمله در معنای حقیقی آن به کار رفته است ولی زمانی گه می‌گوییم “دو تا بشقاب خوردم” در اینجا بشقاب در معنای حقیقی خود به کار نرفته است بلکه مقصود از آن دو بشقاب برنج است. به این آرایه ادبی مجاز (التعبير المجازي (التشخيص)) گفته می‌شود که به گفته عالم بزرگ جرجانی: «مجاز گوهری است از گوهرهای گران‌بهای بلاغت كه گويندۀ بليغ و نويسندۀ توانا می‌تواند از اين نوع استعمال سرمايه بگيرد و كلام را موافق طبع و ذوق و بر اساس يک هدف عالی قرار بدهد و درعین‌حال زيبا آورده و معنی را هم به ذهن شنونده نزديک سازد.» به عبارت ساده تر، مجاز کار بردن کلمه‌ای در معنایی غیرحقیقی؛ اما باید بین معنای حقیقی و مجازی رابطه‌ای وجود داشته باشد تا بتوان به مقصود گوینده پی برد. مشاهده ویدئوی زیر می‌تواند شما را در درک بهتر این آرایه کمک کند.
کنایه
کنایه (الكناية) در معنای اصطلاحی به‌معنای سخن مبنی بر طعنه، توهین، یا ریشخند و همچنین، بیان پوشیده و غیرصریح سخن است. در اصطلاح ادبی، کنایه جمله یا ترکیبی وصفی، ترکیبی اضافی، صفتی مرکب یا مصدری مرکب است که منظور و مقصود گوینده از بیان آن، معنای ظاهری‌اش نیست. برای مثال وقتی می‌گوییم “پسرم از دیوار صاف بالا میرود” معنای حقیقی اصال مورد نظر نیست، بلکه این جمله کنایه بر بازیگوشی بیش از حد پسر بچه است. ویدیوهای زیر شما را در درک بهتر آرایه کنایه و انواع آشنا بیشتر کمک میکند.
حسن تعلیل
تعلیل به معنای علت آوردن است و حسن تعلیل (حسن التعليل) در اصطلاح ادبی به معنای آوردن علتی ادبی و ادعایی است برای پدیده‌ای، به شکلی که بتوان مخخاطب را قانع کرد. این علت‌سازی هنرش زشت و یا زیبا جلوه دادن چیزی است. برای نزدیک شدن معنا به ذهن میتوان گفت: همانگونه که در بین عامه مردم گاها برای تفسیر علت و اسباب پدیده‌ها به خرافات پناه برده می‌شود در دنیای ادبیات برای القا کردن معانی خیالی و زیبایی‌های غیر حسی با چشم پوشی از عوامل علمه و منطقی برای پدیده‌ها یک علت خیالی را می‌تراشد. مثل زمانی که می‌گوییم: “آسمان هم از شدت سختی این مصیبت به گریه درآمده است”. ویدیوی زیر این آرایه ادبی را بهتر روشن میکند.
اطناب
در معنای واژگانی اطناب (الإطناب) به معنای دراز گویی است، و در اصطلاح ادبی به معنای آوردن الفاظ اضافی یا مبالغه در آوردن واژگان است بدون اینکه در معنای جمله تفاوتی چندانی ایجاد نمی‌کند. که از روی اهداف مختلفی مثل رفع ابهام، جلوگیری از کج فهمی و… مورد استفاده می‌گیرد. برای مثال فروشنده دوره گرد فریاد می‌زند: “همه سایز ، همه مدل: کوچک ، بزرگ، بچگانه، زنانه، تابستانه، زمستانه و…” این مثال است برای اطناب. برای آشنایی بیشتر با اطناب در زبان عربی ویدئوهای زیر را با دقت مشاهده کنید.
ایجاز
ایجاز ( الإيجاز)، در لغت به معنای کوتاه‌گویی، و در اصطلاح ادبی به معنای استفاده از واژگان اندک برای رساندن معنی بسیار گفته می‌شود. آرایه ایجاز برخلاف اطناب است. ایجاز دارای شکل‌های متنوعی است: از استفاده کردن از کوتاه ترین کلمات تا حذف بخشی از جمله و یا تعدادی از واژگان درون جمله بدون اینکه مخاطب را دچار گمراهی کند. برای مثال وفتی احوال کسی را می‌پرسیم در جواب می‌گوید: “الحمد لله” که در اینجا منظورش این است که “الحمد لله ، حالم خوب است”. و یا وقتی که فریاد می‌زنید: “کمک!” نمونه‌های واضحی از آرایه ایجاز است. ویدئوهای زیر شما را در آشنایی بیشتر با آرایه ادبی ایجاز کمک خواهد کرد.
تشبیه
تشبیه (التشبيه) به معنی چیزی را به چیز دیگری شبیه کردن است. در اصطلاح ادبی، تشبیه به این معنی است کسی یا چیزی را به شخص دیگر یا چیز دیگری در صفتی شبیه کردن. مثل وقتی می‌گوییم: “زبان دخترم مثل عسل شیرین است” در اینجا سخنان دختر را از جنبه لذت بخش بودن و شیرینی به عسل تشبیه شده است. این یکی از هزازن مثال برای آرایه تشبیه است که از آن در زندگی روزانه استفاده می‌کنیم. تشبیه دارای ارکان چهار گانه است: 1. مشبه (دختر) 2. مشبه به (عسل) 3. وجه شبه (شیرینی) 4. ادات تشبیه (مثل) که البته وجه الشبه و ادات تشبیه را میتوان حذف کرد که باعث رمزآلود تر شدن تشبیه می‌شود. مشاهده ویدیوهای زیر در شناخت انواع تشبیه مفید خواهد بود. ویدئوها را با دقت مشاهده کنید و در عین حال مهارت شنیدن خود را تقویت کنید.
استعاره
استعاره در لغت به معنی به عاریت گرفتن یا قرض گرفتن چیزی است و از منظر ادب ، آرایه‌ای است که در آن واژه یا عبارتی که معمولاً برای دلالت بر شیء یا عملی به کار میرود، به شیء یا عملی دیگر اطلاق می‌شود. مثلا “صورت همچون ماه‌اش را به زیر انداخت” در این جمله صورتش به ماه تشبیه شده، ولی وقتی گفته می‌شود “ماه را به زیر انداخت” در اینجا ماه استعاره است از صورت او. تشبیه و استعاره، هر دو، اشتراکی را بین دو موضوع یا جسم برجسته می‌کنند. ولی با این تفاوت که ادعای شباهت در تشبیه به صراحت بیان می‌شود و در استعاره بدون صراحت.
تضاد
تضاد (الطباق) از ضدیت و مخالفت می‌آید و در اصطلاح ادبی به معنی آوردن دو کلمه با معنی متضاد درون یک جمله است. مثلا وقتی می‌گوییم: “شب و روز تلاش کردم” شب و روز مثالی برای طباق یا تضاد است. برای آشنایی بیشتر با آرایه تضاد ویدئوهای لیست پخش زیر را با دقت مشاهده کنید.
ایهام
ایهام (التورية) به معنی پوشیدن و پنهان کردن است. و در ادب استفاده از کلمه‌ای که دارای یک معنی نزدیک (معنای واژگانی نزدیک) و معنی دیگر معنی دور (معنای واژگانی دور) باشد که منظور در اینجا معنی دور کلمه است. یعنی به این شکل که شاعر و نویسنده در نظم و نثر، واژه ای بیاورد که دارای دو معنی باشد؛ یکی معنی نزدیک به ذهن شنونده باشد و دیگری معنی دور که شنونده در آغاز به معنی نزدیک توجه کند، سپس به معنی دور آن پی ببرد. لفظی که به صورت ایهام به کار می رود، باید طوری باشد که به هر دو معنیِ نزدیک و دور آن، قابل توجیه باشد؛ ولی معنی هنری یا دور آن، که مورد نظر گوینده است، برای مثال عنوان فیلم “به وقت شام” در کلمه شام ابهام وجود دارد چون معنای اول و نزدیک “وعده غذای شب” و معنای دور “منطقه شام در سوریه” و این معنا مورد نظر است. مشاهده ویدئو زیر شما را در درک توریه بیشتر آشنا میکند.
تضمین
تضمین در لغت به معنی چیزی را در ظرفی قرار دادن و گنجاندن است و در دنیای ادبیات تضمین (التضمين) به معنای اینکه که شاعر یا نویسنده در میان کلام (شعر یا نثر) خود آیه، حدیث، مصراع یا بیتی از شاعر دیگر را دقیقا بیاورد. ویدئو زیر اطلاعات بیشتری را در مرود آرایه تضمین در اختیارتان می‌گذارد.
تساوی
این نوشته در حال تکمیل شدن است…
هیچ دیدگاهی نوشته نشده است.